Hơn 6 năm trước, Trang được học về 4 cấp độ lắng nghe của Otto Scharmer từ khóa Art of Hosting. Cho đến giờ, đó vẫn là một trong những bảo bối lớn nhất Trang có được, mang lại nhiều giá trị cho Trang trong cả sự nghiệp và cuộc sống.
Trước khi có thể sáng tạo, cải tiến, giải quyết vấn đề, hay xây dựng mối quan hệ ý nghĩa… chúng ta đều cần biết cách lắng nghe. Lắng nghe hời hợt sẽ chỉ cho chúng ta những thông tin bề nổi, khẳng định lại những gì chúng ta đã tin, đã biết trước đó. Chỉ khi biết dành tâm trí, sự tập trung, và sẵn sàng để sang một bên những quan điểm, niềm tin có sẵn của bản thân, chúng ta mới có thể lắng nghe được sâu sắc. Và đó là điểm khởi đầu của sự thấu hiểu, của những kết nối ở tầng sâu, của những ý tưởng đột phá khi ta có thêm góc nhìn mới, ở một lăng kính mới.
I. Bốn cấp độ lắng nghe (Otto Scharmer)
Chúng ta có thể hình dung bốn cấp độ của lắng nghe của Otto Scharmer như cách chúng ta di chuyển trong căn phòng của mình:
Cấp độ 1 – Downloading: Ta lắng nghe nhưng vẫn tự hạn chế mình trong bức tường đóng kín bởi những định kiến, nhận thức, trải nghiệm trong quá khứ. Ta nghe chỉ để khẳng định những gì mình đã tin, đã biết.
Cấp độ 2 – Factual: Ta quyết định mở cửa để đón luồng gió mới. Tức là tạm gác những định kiến, trải nghiệm, kiến thức, niềm tin cũ sang một bên để đầu óc cởi mở đón nhận những góc nhìn mới, nhận thức, thông tin mới.
Cấp độ 3 – Empathic Listening: Ta quyết định bước ra khỏi căn phòng của mình để đi vào thế giới của người khác, đứng ở góc nhìn của người khác để thấu hiểu, cảm nhận không chỉ thông tin mới mà cả những cảm xúc, cảm giác, tình cảm…
Cấp độ 4 – Generative Listening: Đó là sự lắng nghe vượt qua cấp độ kết nối ở cá nhân cũng như góc nhìn giới hạn của từng cá nhân, mà tập trung kết nối với những tiềm năng, cơ hội, khả năng xảy đến trong tương lai.
Vậy trong learning design (Thiết kế trải nghiệm học), những cấp độ lắng nghe này có ý nghĩa như thế nào?
II. Giá trị của kỹ năng lắng nghe trong learning design (thiết kế trải nghiệm học)
Trong quy trình learning design (thiết kế trải nghiệm học), việc thấu hiểu mối quan tâm, sở thích, khó khăn, nhu cầu… của người học đóng vai trò rất quan trọng để thiết kế được những giải pháp học tập hiệu quả, hấp dẫn. Do vậy, kỹ năng lắng nghe được thực hành rất nhiều.
Kỹ năng lắng nghe sẽ giúp chúng ta có được những thông tin giá trị cũng như mở ra nhiều tiềm năng cho những giải pháp sáng tạo.
Hãy thử áp dụng bốn cấp độ của lắng nghe để phân tích một tình huống sau đây.
Một bạn gái chia sẻ rằng: “Mình học tiếng Anh nhiều năm mà vẫn không tiến bộ, đặc biệt là kỹ năng giao tiếp, vì chưa tìm được phương pháp học hiệu quả.”
- Cấp độ 1 – Downloading: Nghe chỉ để khẳng định những gì mình đã tin, đã biết.
Ở cấp độ này, chúng ta dễ có thiên hướng nhanh chóng đưa đến kết luận dựa trên góc nhìn, trải nghiệm của bản thân. Ví dụ: “Phương pháp học cũ tập trung nhiều vào ngữ pháp nên thiếu môi trường thực hành cho bạn.”
- Cấp độ 2 – Factual: Cởi mở đón nhận những góc nhìn mới, nhận thức, thông tin mới.
Ở cấp độ này, chúng ta sẽ cần đặt thêm những câu hỏi để tìm ra những thông tin mới. Ví dụ: “Bạn có thể chia sẻ thêm về phương pháp học mà bạn cho rằng không hiệu quả được không?”
Thường khi nghe câu trả lời, tâm trí chúng ta sẽ tập trung ghi nhận những thông tin mới, mình chưa biết trước đó.
- Cấp độ 3 – Empathic Listening: Đứng ở góc nhìn của người khác để thấu hiểu, cảm nhận không chỉ thông tin mới mà cả những cảm xúc, cảm giác, tình cảm…
Ở cấp độ này, việc lắng nghe không chỉ dừng ở thông tin, mà chúng ta cần thực sự đặt mình vào hoàn cảnh của bạn gái đó, cảm nhận những gì bạn đang trải qua, kết nối cả về cảm xúc, cảm giác, tình cảm của bạn.
Chúng ta có thể gợi mở bằng những câu hỏi giúp bạn gái ấy kể được câu chuyện cụ thể hơn. Ví dụ: “Bạn có thể kể về một trải nghiệm học tiếng Anh khiến bạn không hài lòng trong quá khứ được không?”
Chú ý, khi lắng nghe câu chuyện, chúng ta hãy đặt sang một bên những định kiến, nhận thức, trải nghiệm trong quá khứ của bản thân để tập trung lắng nghe, đặt mình vào hoàn cảnh của người chia sẻ để thấu cảm được tốt nhất.
- Cấp độ cao nhất – Generative Listening: Lắng nghe để kết nối với những tiềm năng, cơ hội, khả năng xảy đến trong tương lai
Ở cấp độ này, chúng ta tập trung nhìn sâu hơn vào những gì bạn gái chia sẻ để nhìn ra được những tiềm năng, cơ hội, khả năng có thể xảy đến.
Ví dụ, bạn chia sẻ rằng bạn cảm thấy rất ngại phải nói tiếng Anh vì sợ bị bạn bè chê cười giọng nói của mình.
Generative Listening có thể giúp chúng ta nhìn ra được tiềm năng phát triển của những bạn trẻ như bạn gái này ở những môi trường học tập được thiết kế mang lại cảm giác an toàn hơn để thử nghiệm cho bạn. Trong giáo dục – đào tạo, generative listening có sức mạnh rất lớn: Chúng ta có thể giúp người học nhìn ra được những điểm mạnh tiềm năng của bản thân cũng như tạo ra những trải nghiệm giúp phát triển những thế mạnh đó.
Với các bước trong quy trình learning design (thiết kế trải nghiệm học), kỹ năng lắng nghe được dùng nhiều nhất trong giai đoạn đầu tiên: phân tích, khám phá thế giới của người học để tìm ra những vấn đề họ đang gặp phải trong phạm vi nội dung học tập của giải pháp chúng ta thiết kế.
Phương pháp phỏng vấn người học là một trong những cách phổ biến, hiệu quả giúp chúng ta đi sâu vào những suy nghĩ, cảm xúc, thói quen… của người học. Từ đó mà có thêm thông tin để kiểm tra các giả định của mình về đặc điểm của nhóm người học mục tiêu và khám phá những góc cạnh khác chúng ta chưa từng nghĩ đến.
Các bước cụ thể trong quá trình phỏng vấn, các bạn có thể tham khảo thêm tại bài viết này của Trang: https://learningdesigner.blog/2022/01/23/phong-van-nguoi-hoc/
Hi vọng sau bài viết này, các bạn đã có thêm những gợi ý hữu ích để có thể thực hành lắng nghe sâu sắc hơn. Kỹ năng lắng nghe là bảo bối quan trọng cho learning designer, giúp chúng ta thấu hiểu được người học tốt hơn, từ đó tạo đòn bẩy để tạo ra những giải pháp sáng tạo mang lại nhiều giá trị cho người học.
Chúc các bạn thành công!
Bài viết thuộc bản quyền của Trang Tran – Learning Designer trên learningdesigner.blog
Trần Thị Thùy Trang
Senior Content Editor, Seller Education, Amazon
Thạc sỹ ngành “Digital Media Design for Learning”, Đại học New York, Hoa Kỳ
Co-founder, Cộng đồng Vietnam Learning Design Group.
Trang Tran - Learning Designer 